Want nooit, nooit was een slechte mens wijs. ‘Homeros’

Kan wijsheid zonder moraal? Nee, maar moraal kan vaak wel zonder wijsheid. Zo doe je in het dagelijkse leven stilzwijgend wat je moet doen, telkens weer. Je handelt situaties ordentelijk af en daarmee strijk je elke keer zonder erg de winst daarvan op. De opbrengsten van boodschappen doen, autorijden, naar het toilet gaan, dineren en je werk doen en zo verder. Zo pas je je aan aan een vanzelfsprekende wereld die je in staat stelt je telkens terugkerende behoeften als vanzelf te bevredigen en plezierig met de anderen om te gaan. Je behoort, schikt je en voegt je daar. Je gedraagt je gepast, geschikt, behoorlijk, welgevoeglijk en beschaafd. Kortom, je gedraagt je als een moreel handelend wezen.

Dat vloeit ook voort uit hoe situaties zich ontwikkelen. Pak je een situatie net iets beter aan dan nemen de andere betrokkenen deze verbeterde aanpak vaak snel en als vanzelf over. Zo zijn situaties onderhevig aan een vorm van evolutie, die ze steeds effectiever en bruikbaarder maakt. Dit betreft geen erfelijke evolutie. Er komt geen DNA aan te pas. Het gaat hier telkens om imitatie van wat het beste werkt. Situaties afhandelen werkt beter naarmate je ze stilzwijgend kunt afhandelen. Want het kost je zo amper welbewuste aandacht. Zo verdwijnt gaandeweg alle gedrag dat een soepele, automatische afhandeling verstoort uit die situatie. Je komt zodoende als vanzelf tot omgangsvormen met zo min mogelijk verstoringen en boze bedoelingen. Om situaties automatisch af te kunnen handelen moet je gedrag bovendien voor de anderen voorspelbaar genoeg zijn en hun niet tegen de haren instrijken. Grotendeels onbewust kom je zo tot moreel verantwoord gedrag.

Doorgaans werkt dit, zij het niet altijd. Situaties leveren namelijk niet altijd op wat je er van verwacht. Allerlei oorzaken hier. Denk aan radicale veranderingen in de omgeving, ingrijpende gebeurtenissen en volslagen immoreel optreden. Je kunt dan een en ander niet meer automatisch afhandelen. In zo’n geval moet je het doen met je eigen wijsheid. Dat betekent dat je moet nagaan volgens welke principes je te werk wilt gaan. Je selecteert hiertoe de meest geschikte zienswijze. In de praktijk betekent dit dat je je beroept op bestaande regels en wetten. Deze kunnen zowel seculier als religieus van oorsprong zijn.

Deze regels en principes waren eigenlijk in stilzwijgende vorm al aanwezig in je automatische afhandeling. Wat je dit leert? Eerst doe je alles op je ruggenmerg en pas als er iets misgaat en je moet nadenken wat er aan de hand is, blijkt dat je gedrag regels volgt. Dit leert je ook dat de evolutie van situaties voorafgaat aan de explicitering van de regels. Eerst situaties dan pas religie en ethiek.

Hoe dan ook, voor jou geldt dat meegaan in een situatie een morele keuze inhoudt en daar ben je verantwoordelijk voor. Wijsheid houdt dan in dat je je openstelt voor wat er het geval is en hoe je dat alsnog volgens voor jou moreel aanvaardbare lijnen zonder onnodige schade kunt afhandelen. Dus de best passende zienswijze kiezen, zowel volgens wat jij wilt en kunt als volgens wat je omgeving nodig heeft. Wijsheid als goed omgaan met ethische kwesties dus.