In Vervreemding, Vervreemding en stress, Vreemding als signaal en Je doet het jezelf aan hebben we aandacht besteed aan het begrip vervreemding als een alternatief voor het begrip stress. Vervreemding kent vijf verschillende fasen. In deze blog gaan we wat nader in op de eerste. We laten zien dat primaire vervreemding ook het begin van alle wijsheid is.

Soms gebeurt er iets onverwachts. Het is dan anders dan normaal, anders dan je bent gewend. De achtergrond van wat je ervaart, is niet langer vertrouwd. Er is iets wat je niet kent en dat trekt als vanzelf je aandacht, om te achterhalen wat dat is. Wat is er aan de hand? Houdt het een bedreiging in? Kan en moet je er wat aan doen?

Om die vragen te kunnen beantwoorden stap je dus uit datgene waar je mee bezig was. Je schort de voortgang op van wat je aan het doen was, de voortgang van je alledaagse werkelijkheid. Zo val je uit je alledaagse functioneren, uit de integratie in je bezigheden. Je vervreemdt van dat functioneren. Je tuimelt uit de voortschrijdende tijd en komt terecht in een nu waar geen sprake lijkt te zijn van tijd. We spreken hier van primaire vervreemding, omdat deze vorm van vervreemding, als zij zich voordoet, vaak voorafgaat aan de andere vormen van vervreemding.

In deze toestand van primaire vervreemding is je brein bezig greep te krijgen op wat er aan de hand is. Je rechterhersenhelft draait op volle toeren. Hierbij loopt je algehele arousal- of activatieniveau, de mate waarin je alert en opgewonden bent, iets op. Deze reactie staat bekend als een novelty response. Je fungeert niet langer als een persoon in een situatie. Je hebt je onttrokken aan de situationele prikkels. Je maakt je mentaal leeg, houdt soms zelfs je adem in en richt je op datgene wat je aandacht trekt, zonder dat je nog weet wat het is. Taal speelt hierbij geen rol, ook al kan de prikkel zelf uit een of meer woorden bestaan. De woorden ‘Pas op!’ bijvoorbeeld. Pas in tweede instantie, als je het verschijnsel ‘thuis hebt gebracht’, geef je er een naam aan.

Door zo te reageren laat je de verstoorde werkelijkheid los. Zodoende kun je tot nieuwe zienswijzen komen. Ben je hiervoor altijd afhankelijk van externe prikkels als luide knallen, vreemde verschijningen of dreigende geurtjes? Nee, je kunt ook zelf primaire vervreemding oproepen, door jezelf een open vraag te stellen bijvoorbeeld: ‘Hoe gaat het nu met wat er nu aan de hand is?’ Of je kunt je hiertoe welbewust ontspannen en leegmaken, om je vervolgens volledig te bepalen tot datgene wat er speelt. Dan is er sprake van gewaarworden. Je stapt dus uit de gang van zaken, neemt afstand en kijkt ernaar.

Door je zo volledig op iets te richten maak je datgene waar je je op richt los van de rest van de werkelijkheid die tot dan toe aan de orde was. Vervolgens neem je de tijd om je woordeloos vol te laten lopen met datgene waar je je op richt, zonder ideeën vooraf, zonder te oordelen. Dit is ook de eerste stap richting wijsheid.

Zo maakte Edmund Hüsserl deze aanpak tot de grondslag voor de fenomenologie, zijn filosofie van de verschijnselen. Hij sprak van het verschijnsel tijdelijk tussen haakjes zetten, om daarbij even stil te staan. Hij deed dit ook door elk oordeel en geloof op te schorten. Daarmee wilde hij verschijnselen zo direct mogelijk ervaren, zonder uit te gaan van nodeloze vooronderstellingen, en zo tot hun essentie te komen.

Edmund Hüsserl (1859 – 1938), was een invloedrijke Duitse filosoof, geboren in het huidige Tsjechië, grondlegger van de fenomenologie, schepper van een omvangrijk, maar moeilijk toegankelijk oeuvre. Moest van de Nazi’s zijn professoraat opgeven.

Deze aanpak had Hüsserl overigens ontleend aan Pyrrho van Elis, de grondlegger van het Griekse scepticisme uit de klassieke oudheid[1]. Pyrrho vergezelde Alexander de Grote naar India en zou daar ook onderricht hebben genoten. Zo zou het kunnen zijn dat de aanpak van Hüsserl, zij het via via, uiteindelijk uit India afkomstig is.

Pyrrho van Elis (ca. 360 — ca. 270 B.C.E.) predikte dat niets zeker was en gaf aan dat opschorting van alle aannamen je in staat stelt jezelf leeg te maken en weer contact met jezelf te maken. Hij liet geen geschriften na.

In termen van Heidegger gaat het hier om datgene wat je waarneemt verschijnsel te laten zijn, met de nadruk op laten. Je verkeert dan volgens Heidegger in een toestand van gelatenheid, een wel zeer onvolkomen vertaling van Gelassenheit. Zo laat je een verschijnsel dat nog niet helemaal duidelijk is zich in alle rust zijn waarheid en werkelijkheid ontwikkelen. Een vorm van actieve ontvankelijkheid.

De fenomenologische methode van Hüsserl raakt ten slotte ook aan wat Aristoteles de verwondering noemde, de oorsprong van alle filosofie.

Primaire vervreemding gaat over het algemeen gepaard met een ervaring of gevoel van verschil, een gevoel dat het vreemd is, anders dan gewoon in ieder geval. Of dat plezierig of onaangenaam is, hangt uiteraard af van wat jou weghaalt uit je situationele routines. Zo kan de verstoring voortvloeien uit iets wat je plezierig, grappig, mooi of aantrekkelijk vindt. Humor kan dit bijvoorbeeld teweegbrengen. Dat is dan doorgaans aangenaam. In veel andere gevallen echter ervaar je dergelijke verstoringen als lastig of ongewenst. Zoals in het geval van ongevraagde inbreuken op je bezigheden en vooral als het er veel zijn. Dan gaat het over dagelijkse ergernissen, een bekende bron van vervreemding en stress. Dat geldt trouwens ook voor misplaatste humor. Ook op dit punt verschillen mensen weer. Sommigen houden niet van verrassingen, anderen juist wel.

Al met al, kan primaire vervreemding een belangrijke stap in de richting van wat meer wijsheid zijn. Je komt zo even los uit de stroom van je dagelijkse gang van zaken en kunt zo tot andere zienswijzen komen. Om tot meer wijsheid te komen moet je primaire vervreemding in ieder geval niet vermijden. Sterker, ga er van tijd tot tijd welbewust naar op zoek.